گروه
15-طرحهای محرابی
طرح اصلی در این گروه برمبنای محراب است . همان مکانی که در مساجد ،
مکان نمازگزار امام جماعت است . در این طرحها معمولاً محراب را با تزییناتی از
قبیل قندیل ، گلدان و حتی درختچههای کوچک میپوشانند و گاه دو طرف محراب را با ستونهای
بزرگی که سقف محراب برروی آن قرار دارد نشان میدهند . انواع طرحهای این گروه
عبارتند از : محرابی قندیلی ، محرابی گلدانی و محرابی درختی .
گروه 16-طرحهای محرمات
در این طرح کل متن فرش از جهت طولی به چند ردیف موارد تقسیم میگردد و
درون این ردیفها با نگارههایی همچون بته جقه ، انواع اسلیمی و یا ختایی و گل و
برگهای دیگر تزیین میگردد . به عبارت دیگر متن فرش به صورت راه راه میباشد ،
محرمات بته جقهای معروفترین طرح این گروه است .
نقوش
محرّمات
در مورد نقش محرمات شاید بتوان گفت از قدیمیترین
نقشههای مورد استفاده در انواع منسوجات به ویژه فرشبافی ایران بوده است . علی
حصوری در مورد این نقش مینویسد :
«قبل
از دورهی مغول ... .
نقوش
محرّمات
در مورد نقش محرمات شاید بتوان گفت از قدیمیترین
نقشههای مورد استفاده در انواع منسوجات به ویژه فرشبافی ایران بوده است . علی
حصوری در مورد این نقش مینویسد :
«قبل
از دورهی مغولتنها نقشهیی که بتوان با اطمینان از آن سخن گفت محرّمات است .
محرّمات نقشهی بسیار سادهای است . تقسیم یک سطح به نوارهای باریک چه راست چه
مورب ، کار مشکلی نیست . نام محرّمات که هیچ ربطی به ماه محرم ندارد و در پاکستان
محرمت تلفظ میشود نشان میدهد که احتمالاً نوارهای باریک محرمات با مهر قبل از
اسلام به معنی دعا مربوط است . در زبان ساسانی مهر (Mahr)
به معنی دعاست . این واژه در مازندران باقی مانده است . در اوستا Mahr تلفظ میشده و واژهی «منتر» (افسون
شده) در فارسی هم همان است . ظاهراً در ایران برای ردگم کردن ، شکل مهر را در
کلمه عوض کرده و به محرم ارتباط دادهاند تا مورد ایراد واقع نشود .»
سیروس پرهام درخصوص نقش محرمات توضیحات دیگری
اضافه مینماید که در پیگیری ریشههای تاریخی این نقش کمک مؤثری مینماید .
«تاریخچه و اصل اشتقاق لفظ محرّمات و سبب
اطلاق آن به نقش قالی راه راه معلوم نیست . پس از اسلام پارچههای راه راه را
محرمات خواندهاند و در کشمیر ، که از دیرباز نفوذ فرهنگی ایران زمین بوده است ،
به پارچه و شال ترمهی راه راه «مهرمت (Mahramat)»
میگویند و چنین هم مینویسند فرش و پارچهی راه راه را «عتابی» و
«الیجه» نیز میخواندهاند . اصل اشتقاق الیجه معلوم نیست ولی عتابی از محلهی
عتابیهی شهر موصل اشتقاق یافته که فرشها و پارچههای محرّمات عالی ازآنجا صاد
میشده است . اگر املاء و تلفظ این واژه محّرمات (Moharramaat)
باشد میتواند از پارچههای راه راه سبز و سیاه که در مراسم عزاداری ماه محرّم به
کار میرفته گرفته شده باشد و اگر «مهرمت» درست باشد کندکاو بیشتری باید کرد .
قراین و شواهد تاریخی حکایت از آن میکند که نقش محرّمات یکی از کهنترین نقشهای
فرشبافی ایران است . پارچههایی به نقش محرّمات از سدههای چهارم و پنجم هجری از
طبرستان و مازندران باقی مانده و ظرفهای سفالین لعابدار به همین نقش از همین
دوران-تا اواخر سدهی ششم-از آمل و ساوه . در صنعت ابریشم بافی پررونق گرگان و
طبرستان سدههای چهارم تا ششم ، نقش محرّمات آنچنان رواج داشته که بیش از دوسوم
لباسها و فرشها و پردهها و خیمهها و رواندازهایی که در یکصد و نه قطعه مینیاتور
قدیمیترین نخسهی قابوسنامه نقاشی شده به نقش محرمات است . با توجه به این که
نقاشیها تحت تأثیر نقشهای متداول در پارچه بافی و سفالگری منطقهی خزر کشیده شده و
با توجه به این که آمل و رویان هم از مراکز عمدهی پارچه بافی و سفال سازی آن
دوران بوده و در گرگان و طبرستان تا قرنها پس از اسلام سنتهای هنر ساسانی را حراست
میکردهاند ، با اطمینان نزدیک به یقین میتوان گفت که نقش محرّمات از نقشهای
اصیل هخامنشی و ساسانی است . از طرفی در بسیاری از ظروف مصور
یوناین عهد هخامنشی لباس ایرانیان به نقش راه راه و محرمات است . نقش محرمات در
صنعت پارچه بافی عصر صفوی عمر دوباره یافت و پس از ان در هنر ترمه دوزی کرمان .
اما این که از چه زمان نقش محرّمات به فرشبافی فارس ، کردستان ، فراهان و درخش و
نیز قفقاز راه یافته ، دانسته نیست چون قدیمیترین نمونه حداکثر دویست و پنجاه سال
دارد و این مدت برای ردیابی یک نقش باستانی بسنده نیست . به هرحال در بررسی
ویژگیها و تطّور این نقشمایه در هنر و صنعت فرشبافی باید قایل به تفکیک شد و آن را
به محرّمات دو رنگ و چند رنگ و نیز پهن و باریک تقسیم کرد . نوع دورنگ که همواره
یک رنگ آن سفید است و رنگ دیگر مشکی یا سرمهای یا یشمی ، معمولاً به صورت نوارهای
باریک چسبیده به هم بافته میشود و به همان شیوهی ترمهی محرّمات . (تصویر 25)
گروه چند رنگ ، که کردستان و فراهان و قفقاز و ایل قشقایی را در بر میگیرد ، نیز
به دو دستهی پهن و باریک تقسیم میشود . محرّمات پهن تنها در ایل قشقایی و
کردستان و درخش مرسوم است . محرمات باریک رنگارنگ ، خاص قشقاییها و بافندگان
کردستان و فراهان و آذربایجان شوروی است .» شاید قدیمیترین سند برای
استفاده از نقش محرمات برروی فرش در یکی از مینیاتورهای مکتب شیراز است که به سال
813 هجری قمری برای نسخهای از خمسهی نظامی نقاشی شده که در آن قالیچهای به نقش
محرمات پهن دیده میشود که دلالت دارد بر رایج بودن این طرح در فرشبافی سدههای
هشتم و نهم هجری . سیروس پرهام معتقد است اگر بتوان ظاهر نبودن فرش محرّمات را در
دیگر مینیاتورهای کهن ایرانی دلیلی بر متداول نبودن این طرح و نقش در فرشبافی دیگر
جاهای ایران (که البته دلیل جامع و مانع نیست) برشمرد ، میشود این سند نگارگری را
قرینه قرار داد برروایی نقش محرمات در فرشبافی فارس در سدههای هشتم و نهم و سدههای
پیشتر
جمع آوری شده توسط:
اسماعیل احتمالی
|